Jean-Luc Godard

De innige verstrengeling van utopie en pessimisme, zo karakteristiek voor Godards late werk, ligt reeds besloten in Un film comme les autres (1968), een typevoorbeeld van zijn activistische cinema.

Hoe gedateerd is La chinoise? Ik zie een film die zich tegelijk in en buiten zijn eigen tijd begeeft en daarom niet tijdloos is maar blijvend hedendaags kan zijn. De studenten lijken daarentegen een signaal uit een vervlogen tijd te ontvangen, uit een wereld voorgoed afgesloten van het leven in deze tijd. Zij incasseren een Franse arthouse-prent van lang geleden, enkel ontcijferbaar voor het getrainde oog en oor van cinefiele babyboomers. Als betreft het een geheimtaal uit een ten ondergegane cultuur in een verafgelegen land.

Critic, film theorist and filmmaker, Jean-Louis Comolli died in his adoptive home city of Paris on May 19, 2022, at the age of eighty. An editor of Cahiers du Cinéma from 1965 to 1973, his international reputation in the field of film studies rests largely on a handful of texts – ‘The Detour through the Direct’, ‘Cinema/Ideology/Criticism’, ‘Technique and Ideology’ – written as he and his co-editor Jean Narboni steered the journal towards a Marxist-Leninist line in the wake of the May ’68 uprising. In France, meanwhile, he is equally well-known for the corpus of films made after departing Cahiers: a body of more than forty titles incorporating both fiction and (more preponderantly) documentary formats, and made for both cinema and television.

Criticus, filmtheoreticus en filmmaker Jean-Louis Comolli overleed op 19 mei 2022 op tachtigjarige leeftijd in zijn woonplaats Parijs. Van 1965 tot 1973 was hij redacteur van Cahiers du Cinéma en zijn internationale reputatie binnen de filmstudies berust voornamelijk op een handvol teksten – “Détour par le direct”, “Cinéma/idéologie/critique”, “Technique et idéologie” – die hij schreef toen hij en mederedacteur Jean Narboni het tijdschrift in de nasleep van mei ’68 in marxistisch-leninistische richting stuurden. In Frankrijk staat hij intussen ook bekend om het corpus films dat hij na zijn vertrek bij de Cahiers maakte: meer dan veertig titels met zowel fictiefilms als (in overwegende mate) documentaires, gemaakt voor zowel cinema als televisie.

Deze film [Le moindre geste] – weerbarstig toevalsdocument, ruwe parel – lijkt te ontglippen aan elke poging tot categorisering. Hetzelfde zou je kunnen zeggen van de initiatiefnemer, Fernand Deligny (1913-1996). Deze Franse pedagoog, die een leven lang werkte met delinquente, psychisch kwetsbare en mentaal beperkte kinderen en jongeren, valt evengoed schrijver, poëet, filosoof, cineast, … te noemen. Zijn nalatenschap bevat allerlei artefacten: essays, verhalen, scenario’s, toneelstukken, sprookjes, brieven en cartografische tekeningen. Le moindre geste is de eerste van vier films die hij realiseerde in nauwe samenwerking met een wisselende entourage van medewerkers. 

In de jaren zestig en zeventig publiceerde de Belgische auteur, criticus en filmmaker Eric de Kuyper over film in Streven. Uit deze bijzondere collectie teksten herpubliceert Sabzian een aantal markante teksten voorzien van een nieuw commentaar door De Kuyper. De Kuyper: “Au hasard Balthazar bespeelt een bijna onmogelijke spagaat tussen het al te evidente betekenisvolle (de allegorie) en het omgekeerde ervan: het betekenisloze. Iets onvatbaars, hoewel het op de meest concrete manier aanwezig is: in beelden.”

Het speelfilmdebuut van Vincent Meessen opent op de campus van de Universiteit van Nanterre, schijnbaar bezet door Godard. Het is een bricolage van de Brusselse kunstenaar-filmmaker. Hij lijmt buitenopnames van het schoolterrein en de naburige metrohalte aan interieurshots gemaakt in het plaatselijke Théâtre des Amandiers toen Godard er eind 2019 een tentoonstellingsparcours bouwde rond zijn meest recente film, Livre d’images. Een zwarte man met camera speelt min of meer voor gids. Met hem kijken we in verschillende ruimtes mee naar fragmenten uit verschillende onbenoemde filmwerken terwijl de Franse meester in al evenveel ongelabelde audiosnippers orakelt over le cinéma.

Een van mijn favoriete stukken over een van mijn favoriete filmmakers heet simpelweg Jean-Luc Godard. De Amerikaanse schilder, filmcriticus en auteur Manny Farber schreef het in 1968. Ik las het ongeveer dertig jaar na datum in Negative Space, de bundeling van zijn beste stukken uit die periode. Sindsdien schiet me bij het bekijken van een film van JLG geregeld de slotzin van het artikel te binnen: “In short, no other film-maker has so consistently made me feel like a stupid ass.” (...) In bevlogen proza laat Farber zich schamper uit over Godards productieve sixties-output, die hij met stijgende ergernis merkbaar op de voet heeft gevolgd en maar wat graag haat. De spreekwoordelijke druppel die aanleiding geeft tot balansopmaak: La chinoise.

Godard doesn’t even consider turning Bardot into a character shattering the stereotypical image the mass media make of her. He presents Bardot as ‘Bardot’. He cites the phenomenon Bardot, uses it as a kind of ready-made, without irony. And because the mass media associate the name Bardot with ‘nudity,’ he promptly presents her naked. It is as if Godard is saying to the audience: “You came to watch a film with Bardot? Here she is in her entirety, totalement, naked like Urbino’s Venus.”

Godard denkt er niet aan om van Bardot een personage te maken dat het stereotype beeld dat de massamedia van haar ophangen, doorbreekt. Hij voert Bardot als ‘Bardot’ op. Hij citeert het fenomeen Bardot, gebruikt het als een soort readymade, zonder enige ironie. En aangezien in de massamedia de naam Bardot geassocieerd is met ‘bloot’, voert hij haar ook meteen bloot op. Het is alsof Godard tegen het publiek zegt: “Je komt naar een film met Bardot kijken? Hier heb je haar meteen helemaal, totalement, naakt als de Venus van Urbino.”

Nicole Brenez is an essential figure in film criticism and contemporary cinema studies. Her analytical and passionate approach to cinema, emerging from her extraordinary creative freedom, has earned her the respect and admiration of critics all over the world. Her widely followed work has never ceased to highlight the exciting challenges of engaged cinema, the kind that commits to artistic investigation as well as to the urgent social and political issues that concern us all.

J’ai une bonne nouvelle, pour tout le monde : le cinéma est en crise. Et d’une certaine façon c’est à peine une nouvelle, il n’a cessé de l’être depuis qu’il existe. C’est non pas le signal d’un danger pour le futur – le futur est une énigme et il faut beaucoup d’irresponsabilité pour tenter d’en formuler l’hypothèse, d’en prétendre déchiffrer les arcanes – mais plutôt celui d’une sensibilité, sismographique, aux enjeux du présent. Et je pense qu’il n’y a pas d’autre symptôme, plus pertinent, de la vitalité d’un art que sa constante remise en cause selon la constante reformulation de notre monde. La véritable question serait plutôt de savoir si les forces qui transforment le monde sont aussi celles qui transforment les arts, comment les unes se nourrissent des autres, à moins qu’elles ne soient antagonistes.

Jag har en god nyhet för oss alla – filmen är i kris. Och på ett sätt är det inte ens en nyhet, för aldrig under sin existens har den upphört att vara det. Det är inte heller signalen för en framtida fara – för framtiden är en gåta som det krävs ett stort mått av oansvarighet för att formulera en hypotes om, påstå sig kapabel att tyda hemligheterna till – utan mer en seismografisk känslighet för vad som står på spel i nutiden. Jag tänker att det finns inget annat eller mer träffande symptom på livskraften i en konstart, än dess konstanta ifrågasättande av sig själv, utifrån en konstant omformulering av världen. Den verkliga frågan är att ta reda på om krafterna som förändrar världen är desamma som förändrar konsterna, hur dessa befruktar varandra, ifall de nu inte är varandras motsatser.

Mám pre všetkých dobrú správu: film je v kríze. V istom zmysle to nie je žiadna novinka, lebo v nej neprestal byť, odkedy existuje. Nejde pritom o signál nebezpečenstva pre budúcnosť – budúcnosť je záhada a na formulovanie hypotéz o nej či na predstieranie, že vieme rozlúštiť jej tajomstvá, treba veľkú dávku nezodpovednosti –, ale skôr signál až seizmografickej citlivosti na to, čo sa práve deje. A domnievam sa, že neexistuje iný, presnejší symptóm životaschopnosti nejakého umenia, než jeho nepretržité sebaspochybňovanie na základe nepretržitých reformulácií nášho sveta. Skutočnou otázkou je skôr to, či sú sily, ktoré premieňajú náš svet, zároveň silami, ktoré premieňajú aj umenie, a ako sa jedny sýtia druhými, ak náhodou nestoja proti sebe.

Jeg har en god nyhed til jer allesammen: Filmkunsten er i krise. Og på en måde er det slet ingen nyhed, for filmkunsten har altid været i krise, lige siden den blev til. Det er heller intet varsel om nogen fremtidig fare – fremtiden er et mysterium, og det kræver megen uansvarlighed at gøre sig nogle formodninger om den, at foregive at kunne tyde dens hemmeligheder – men snarere et udtryk for en seismografisk sensibilitet over for nutidens udfordringer. Og jeg tror ikke, at der findes et andet, mere sikkert tegn på en kunstforms levedygtighed end dens stadige evne til at drage sit eget eksistensgrundlag i tvivl som følge af verdens konstante forandring. Det virkelige spørgsmål bliver således, om de kræfter, der forandrer verden, også er dem, der forandrer kunsten, og hvordan de i så fald nærer hinanden, forudsat de ikke er modsætninger.

Chi pensa oggi il cinema, da quale punto di vista e secondo quali valori? E cosa pensa il cinema di se stesso? In nome di quale etica e di quali principi? Due ordini di domande molto diversi e le cui risposte sembrano essersi frammentate - soprattutto su internet - oltre che molto difficili da organizzare con coerenza.

Ik heb goed nieuws, voor iedereen: de cinema zit in een crisis. In zekere zin is dat nauwelijks nieuws want de cinema zit al sinds zijn ontstaan in een crisis. Het is evenmin een teken van toekomstig gevaar – de toekomst is een raadsel en het zou pas echt onverantwoordelijk zijn om er veronderstellingen over te maken of om te proberen haar geheimen te ontraadselen – maar eerder van een seismografische gevoeligheid voor de uitdagingen van tegenwoordig. Ik denk dat er geen ander, relevanter symptoom bestaat van de levenskracht van een kunst dan haar voortdurende invraagstelling, in lijn met de voortdurende herformulering van onze wereld. De echte vraag zou zijn of de krachten die de wereld transformeren ook de krachten zijn die de kunsten transformeren, hoe de ene leeft van de andere – tenzij ze elkaar uitsluiten.

I have some good news, for everyone: cinema is in crisis. Which is hardly news, in a way, for it has continuously been in crisis throughout its existence. It is not a sign of future danger either – the future is an enigma, and it takes a lot of irresponsibility to speculate about it, to pretend to decipher its mysteries – but rather that of a seismographic sensibility to the stakes of the present. I think there is no other symptom more relevant to an art’s vitality than its constant reappraisal, in accordance with the constant reformulation of our world. The real issue would be to know whether the forces that transform the world are the same forces that transform the arts, how both feed on one another, unless they are contradictory.

The Image by the French surrealist writer Pierre Reverdy originally appeared in Nord-Sud, the literary magazine he founded in 1917 with Guillaume Apollinaire and Max Jacob. The text, quoted and recut, shows up like a refrain without reference in several of Jean-Luc Godard’s films. The crux of Reverdy’s piece is that the image, as a monolithical entity that can be isolated, doesn’t exist. “I’ve always said”, Godard said, “that images don’t exist in cinema. There is always an image before and an image after.”

L’image van de Franse surrealistische schrijver Pierre Reverdy verscheen origineel in Nord-Sud, het literaire tijdschrift dat hij in 1917 met Guillaume Apollinaire en Max Jacob had opgericht. Als een referentieloos refrein duikt de tekst geciteerd en herschikt op in verschillende films van Jean-Luc Godard. De crux van Reverdy’s stuk is dat hét beeld, als een monolithische en isoleerbare entiteit, niet bestaat. “Ik heb altijd gezegd”, zei Godard, “dat er geen beelden bestaan in cinema. Er is steeds een beeld voor en een beeld achter.”

L’image de l’écrivain surréaliste français Pierre Reverdy a paru pour la première fois dans Nord-Sud, la revue littéraire qu’il avait fondée en 1917 avec Guillaume Apollinaire et Max Jacob. Comme un refrain sans référence, le texte est cité et réarrangé dans plusieurs films de Jean-Luc Godard. Le coeur du texte de Reverdy réside dans l’idée que l’image, en tant qu’entité monolithique et isolable, n’existe pas. « J’ai toujours dit », dit Godard, « que, dans le cinéma, il n’y avait pas d’images. Il y a toujours une image avant et une image après. »

Een film als Méditerranée leert ons dat de tijd zich kan openen door zijn aanwezigheid te ontvouwen. Het is Jean-Daniel Pollets grote doorbraak en het maakt deze film tot een meesterwerk waarnaar we eindeloos kunnen blijven kijken zonder dat de film veroudert of aan kracht inboet, zonder dat de woorden – dwingend, somber, inwijdend, doordrenkt van de immense gloed van de zon – ons ooit de indruk geven dat we ze al gehoord hebben.

A l’orée des films d’Anne-Marie Miéville, avant même que le récit ne pointe ses orteils, au premier souffle enregistré par la caméra, une bouffée d’air sonore amorce un seuil où installer le spectateur. Strictement au présent. Un pas dehors, un pas à l’intérieur. On peut avoir l’illusion d’assister au tournage, (parfois avant : à son préambule), et que ce qui s’y déroule, l’instant dramatique, est également le nôtre.

At the edge of Anne-Marie Miéville’s films, even before the story wriggles its toes, with the first breath recorded by the camera, a resounding gust of air initiates a threshold at which to place the spectator. Strictly in the present. One foot outside, one foot inside. We could be under the illusion that we’re attending the making of the film (sometimes even the prelude to the shooting itself) and that what goes on there, the dramatic moment, is also ours. 

For the cinema, as Godard once said, is “transitory, ephemeral”, written on the wind; inscribed only in fleeting traces, some disconnected images and sounds, and sentimentally overloaded, scrambled memories. Cinema is hard evidence, but only fitfully can it serve as a testament; death is too much at work there. It is the form of this remembered, necessarily scrappy, haunted, sad history of the twentieth century that Godard evokes in all the prodigious techniques of his Histoire(s) du cinéma. 

Want cinema is, zoals Godard eens zei, “voorbijgaand, efemeer”, geschreven op de wind; gegraveerd in vluchtige sporen, wat onsamenhangende beelden en geluiden en sentimenteel overladen, dooreengehaspelde herinneringen. Cinema is een hard bewijs, maar is grillig als testament; ook de dood is hier aan het werk. Het is de vorm van deze herinnerde, noodzakelijkerwijze fragmentarische, rondspokende, trieste geschiedenis van de twintigste eeuw die Godard evoceert met alle wonderbaarlijke technieken van zijn Histoire(s) du cinéma. 

Wilfried Reichart shaped the WDR-Filmredaktion in various capacities, leading it from 1980 until 2004. Over the years, Reichart had several conversations with Jean-Luc Godard and grappled with his work in reviews, articles and essays again and again. Reichart: “Honestly, I have always been fascinated by this person. I like the constant rebeginning, the permanent calling into question, in order to then take another step. I find that incredibly exciting about him. This fundamental attitude. The principle of his thinking is always to say no. [...] That’s the difference between him and all the others. Rivette has always made the same films, Truffaut as well, and Rohmer very extremely so. They have all found their style and followed it through until the end of their lives. Godard is the only one who hasn’t done this.”

In de jaren zestig en zeventig publiceerde de Belgische auteur, criticus en filmmaker Eric de Kuyper over film in Streven. Uit deze bijzondere collectie teksten herpubliceert Sabzian een aantal markante teksten voorzien van een nieuw commentaar door De Kuyper. De Kuyper: “Au hasard Balthazar bespeelt een bijna onmogelijke spagaat tussen het al te evidente betekenisvolle (de allegorie) en het omgekeerde ervan: het betekenisloze. Iets onvatbaars, hoewel het op de meest concrete manier aanwezig is: in beelden.”

Godards camera bewaart een afstand; hij registreert. Godard weigert de kijker via dramaturgische manipulaties een mening op te dringen. De werkelijkheidsaanspraak van zijn kunst berust niet op een zo trouw mogelijke nabootsing van de werkelijkheid, maar manifesteert zich in de erkenning van het fictieve karakter ervan.

Tout va bien is again a film that is addressed to me as well. Contact has been restored. I wasn’t really expecting that anymore. I feared Godard had collapsed under May ’68, which functioned as a late adolescence and identity crisis for the generation of the 1950s. Tout va bien proves that Godard used all those years well, that he worked and subjected himself to an intense, painful reconstruction.

Tout va bien is opnieuw een film die ook aan mij is gericht. Het contact is hersteld. Ik verwachtte dat eigenlijk niet meer. Ik vreesde dat Godard bezweken was aan mei ’68, die voor de generatie van ’50 functioneerde als een late adolescentie- en identiteitscrisis. Tout va bien bewijst dat Godard al die jaren goed gebruikt heeft, gewerkt heeft, zichzelf aan een intense, pijnlijke reconstructie heeft onderworpen.

I wish to question what could be an internationalism for today, in the field of cinema – a critical internationalism that defies the powers of state, nation, administration and global economy. Almost all the examples I will cite are provided by filmmakers who are trying to help, through images, people other than their own. Thanks to the films themselves, it seems possible to consider, even very briefly, new proposals concerning the conception of history; the conception of the history of cinema; of an oeuvre; of the filmmaker; of political forms; of curating; and, finally, of spectatorship.

Conversely, I try to find my words on the editing table. I have both my typewriter and my editing table in one room. It is connected to this question of writing and filmmaking, because it is also very evident you cannot make films the same way you can write a text. For the text you need to go to the library, but 80% or so of them are created in the room, or if not created, then at least the final version is made indoors at your desk. That is also the last stage of the filmmaking, the aspect where writing and filmmaking come together. People ask me, why don’t you write anymore, and I realise it is because I have succeeded in making a form of writing out of my filmmaking.

Beyond the terminal station at the edge of the Roman campagna, an arterial road begins, the Via Tuscolana. To the right, a film school; to the left, the walled film city Cinecittà. I looked at those great European film studios for two years but they did not stir my imagination one bit.

Voorbij het eindstation aan de rand van de Romeinse Campagna begint een uitvalsweg, de Via Tuscolana. Rechts een filmschool, links, ommuurd, de filmstad Cinecittà. Twee jaar lang zag ik daar die grote Europese filmstudio's liggen, maar ze stimuleerden mijn verbeelding geen ogenblik.

The underdeveloped country that does not have a strong or madly national art is to be pitied, because, without its art, it’s all the weaker (its brain can be colonized), and it’s here that the most dangerous extension of economic colonization can be found. In the specific case of cinema, I want to let my colleagues know that they should endure the criticism, the slander and the contempt without wavering, because I am absolutely convinced that Brazilian Cinema Novo is currently producing images and sounds that are what we can call modern cinema.

À la fin de Lou n’a pas dit non, Anne-Marie Miéville exprimait un vœu : « L’amour ne sera plus le commerce d’un homme et d’une femme, mais celui d’une humanité avec une autre. » Ce vœu, qu’elle rêve de voir s’accomplir dans notre monde qui, chaque jour, s’en éloigne plus sûrement, elle tente d’en comprendre le sens, la force prodigieuse et les effrayantes limites, dans Nous sommes tous encore ici, dont le titre, en lui-même, impose malgré tout une confiante conviction que précisent à la fois, d’éminents philosophes donnés comme experts chargés d’un débroussaillage de la question et la vie d’un couple chargé d’en opérer, jour après jour, la démonstration.

At the end of Lou n’a pas dit non, Anne-Marie Miéville expressed a wish: “Love will be a relationship that is meant to be between one human being and another, no longer one that flows from man to woman.” In Nous sommes tous encore ici, she tries to understand the meaning, the tremendous power and the frightening limits of this wish, the realization of which she dreams of seeing in our world. In itself and despite everything, the film title establishes a certain confidence which is explained both by renowned philosophers as experts responsible for clearing up the issue and the life of a couple charged with performing its daily demonstration.

With a few remarkable exceptions (Jean Mitry, Jonathan Rosenbaum, Noel Burch ...), the history of cinema has mainly been recounted from the industry’s point of view. May this contribution to a history of forms help us to escape such a dominant ideology and reconsider the works and the artists from a different perspective. Today the violence of the cultural industry is so cynically triumphant that it is possible to establish a law of inverse proportions between the social visibility of a film and its real eminence. 

The Portuguese filmmaker Pedro Costa made his first film, Blood, in 1989. In 1994, Down to Earth followed, which was filmed in Cape Verde. Costa came back from the island with a number of parcels and letters from Cape Verdeans he had met there, addressed to their relatives and friends who had emigrated to Portugal. His task as a postman brought him to Lisbon’s Fontainhas neighbourhood, where many migrants were living at the time. After this first contact with the inhabitants of the neighbourhood, Costa kept returning there, filming Ossos in 1997, the first instalment in a series of films he would make with the inhabitants of Fontainhas. Pedro Costa: “Fontainhas is, indeed, the product of something, of the factories here, of people moving from some northern Scottish village to Sheffield. That is what it’s about.”

De Portugese filmmaker Pedro Costa maakte zijn eerste film Blood in 1989. In 1994 volgde het in Kaapverdië gefilmde Down to Earth. Costa kwam terug van het eiland met pakjes en brieven van Kaapverdianen voor hun familieleden en vrienden die naar Portugal waren geëmigreerd. Zijn taak als postbode bracht hem naar de wijk Fontainhas in Lissabon, waar veel migranten woonden. Na het eerste contact met de bewoners van de wijk ging Costa verschillende keren terug en in 1997 filmde hij er Ossos, de eerste van een reeks films met de bewoners van Fontainhas. Pedro Costa: “Fontainhas is inderdaad het gevolg van iets, van de fabrieken hier, van mensen die van een of ander Noord-Schots dorp naar Sheffield verhuisden. Daar gaat het over.”

Watching and appreciating a film starting from its mise-en-scène is like adding a fourth dimension to plot and characters. Behind the characters their maker appears, behind the plot the process of the mise-en-scène appears.

Dit interview werd afgenomen door de Portuguese filmcriticus Luís Mendonça voor de Portuguese website À pala de Walsh. Sylvie Pierre: “Binnen die omgeving dan “de vrouwelijke gevoeligheid” representeren? Geen idee of ik dat deed ... Waarschijnlijk. Maar wel behoedzaam. Het vrouwelijke toegepast op het gebied van het kritische denken was nog onontgonnen terrein, bovendien bezaaid met mijnen. Het vrouwelijke denken werd, toen tenminste, niet toegejuicht. Het werd niet gezien als een intellectuele kwaliteit die buiten verdenking stond.”

“I only started out in cinema when I was about thirty, and for me, my life or my thoughts have always been lagging behind cinema. Like, if it were a train, cinema would be the locomotive and politics and all that would be the last carriage. It is from For Ever Mozart and mostly Film socialisme onward that it started to be both at the same time. In my personal life as well, how my personal life has joined my cinematographic life.”

Abrupt, alsof de filmspoel op is, eindigen de films met de dood. Als levensverhalen eindigen ze samen met het leven, net zoals passieverhalen eindigen met de dood van de heilige. Maar de moderne heiligenlevens van Nana en Accattone zijn minder eenduidig.

Wat ontstaat is een verrassende verwantschap tussen het werk van twee regisseurs, de Italiaanse filmmaker die altijd poëet gebleven is en de Zwitserse Fransman die steeds verder de taal van cinema uiteenhaalt.